Περισσότερα από 200 έργα τέχνης από την Κρήτη, την Κύπρο και τη Σαρδηνία «ταξιδεύουν» για πρώτη φορά στο Μουσείο Fitzwilliam του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ για την έκθεση «Νησιώτες: η δημιουργία της Μεσογείου» την οποία παρουσιάζουν αποκλειστικά «ΤΑ ΝΕΑ»

ΤΑ ΝΕΑ / ΛΟΝΔΙΝΟ. ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΔΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

Από τον Ελύτη που «ενησιώτισε τις ιδέες του όλες» στα – κατά Μπάιρον – «βλογημένα νησιά της Ελλάδας», έως τον πελαγίσιο βράχο που – όπως τεκμηρίωσε ο Σικελιανός – «τον σκεπάζει ολάκερο» η πλημμύρα, «κι όση είναι ζωή βαθιά κι απάνω του την κλείνει στ’ ασάλευτά της βάθη», τα νησιά έπαιζαν ανέκαθεν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ποίηση, την τέχνη, αλλά και στη διαμόρφωση του πολιτισμού μας.

Μία νέα, εμβληματική έκθεση στη Βρετανία, η οποία συγκεντρώνει σπάνιους αρχαίους θησαυρούς της Μεσογείου, επιχειρεί τώρα να αναδείξει τον κομβικό ρόλο του νησιωτισμού (έννοια που εμπεριέχει το αντιφατικό δίπολο απομόνωση – επικοινωνία), αποκωδικοποιώντας τα «μυστικά» του.

Περισσότερα από 200 έργα τέχνης ταξίδεψαν από την Κρήτη, την Κύπρο και τη Σαρδηνία προκειμένου να εκτεθούν για πρώτη φορά στο Μουσείο Fitzwilliam του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, από τις 24 Φεβρουαρίου έως τις 4 Ιουνίου.

Οι διοργανωτές της έκθεσης, με τίτλο «Islanders: The Making of the Mediterranean» («Νησιώτες: η δημιουργία της Μεσογείου»), προσκαλούν τους επισκέπτες σε ένα συναρπαστικό ταξίδι 4.000 ετών, που ξεκινά από την αρχαία Μεσόγειο και φτάνει στο σήμερα, επιχειρώντας αφενός να καταδείξουν πώς η νησιωτική ταυτότητα διαμόρφωσε τον μεσογειακό κόσμο και αφετέρου να αποδείξουν ότι η θάλασσα δεν είναι (μόνο) στοιχείο που χωρίζει, αλλά αποτελεί συνδετικό κρίκο λαών και πολιτισμών.

Τα σπάνια τεχνουργήματα που θα εκτεθούν στο Κέιμπριτζ αποκαλύπτουν πτυχές της μεταβαλλόμενης – με την πάροδο του χρόνου – ταυτότητας των νησιών, αφηγούμενα την ιστορία της Μεσογείου από την πρώιμη εποχή του χαλκού έως την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο.

«Η έκθεση, που αποτελεί καρπό ενός ερευνητικού προγράμματος που ξεκινήσαμε το 2019, έχει στόχο να αναδείξει τα στοιχεία που καθορίζουν τις νησιωτικές ταυτότητες στη Μεσόγειο. Διερευνήσαμε πώς η νησιωτικότητα επηρέασε την καθημερινή ζωή, την τέχνη και τη δημιουργία, την οικοδόμηση της κοινότητας και τις μετακινήσεις πληθυσμών. Παράλληλα, δημιουργήσαμε μια πλατφόρμα μελέτης της πολιτιστικής εξέλιξης στα νησιά» λέει στα «ΝΕΑ» η Αναστασία Χριστοφιλοπούλου, επιμελήτρια της έκθεσης και επικεφαλής ερευνήτρια του προγράμματος «Being an Islander» του κορυφαίου πανεπιστημίου.

Πρώτες ύλες, σκεύη, εργαλεία, τελετουργικά αντικείμενα και σύμβολα αφηγούνται την πραγματική ιστορία του νησιωτισμού στα βάθη των αιώνων.

«Αποκαλύπτουν επίσης πόσο δημιουργικοί, προσαρμοστικοί και εφευρετικοί είναι οι νησιώτες. Τα διακόσια μοναδικά αντικείμενα “μιλούν” για τις, ξαφνικές ή σταδιακές, έντονες ή ανεπαίσθητες, αλλαγές που συνέβαλαν στη δημιουργία και τη διατήρηση της ταυτότητας των νησιωτών. Σε αυτό το ταξίδι, προσκαλούμε τους επισκέπτες να ανακαλύψουν και τη δική τους ταυτότητα» εξηγεί η δρ Χριστοφιλοπούλου, η οποία είναι, επίσης, επιμελήτρια της Ελληνικής, Ρωμαϊκής και Κυπριακής Συλλογής του Μουσείου Fitzwilliam και διδάσκει Αρχαιολογία στο Κέιμπριτζ.

Μέσα από αρχαιότητες, έργα σύγχρονων καλλιτεχνών και διαδραστικές εφαρμογές (όπως μια εντυπωσιακή εγκατάσταση εικονικής πραγματικότητας που ζωντανεύει έναν αρχαίο οικισμό), οι επισκέπτες παρακινούνται να συλλογιστούν τα νησιά με όρους συνεκτικότητας και κινητικότητας, όχι απομονωμένα και «εγκλωβισμένα» στα διοικητικά τους όρια.

Τα εκθέματα – μεταξύ τους τα περίφημα χάλκινα αναθηματικά ειδώλια από την εποχή του χαμένου νουραγικού πολιτισμού της Σαρδηνίας και σπάνια ευρήματα από τη νεκρόπολη της πρώιμης εποχής του χαλκού στη θέση Μπέλαπαϊς-Βουνούς στην Κύπρο – είναι δανεισμένα από τα αρχαιολογικά μουσεία του Ηρακλείου, της Λευκωσίας και του Κάλιαρι και από το Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης.

Η έκθεση αποτέλεσε αφορμή για τον μεγαλύτερο δανεισμό αρχαιοτήτων που έχει εγκριθεί ποτέ από το ελληνικό κράτος προς τη Βρετανία.

«Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε χάρη σε ένα μοναδικό διακρατικό δίκτυο συνεργασιών. Οι συνεργάτες μας στην Κρήτη, την Κύπρο και τη Σαρδηνία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ερευνητική διαδικασία και στη μορφοποίηση των αφηγημάτων της έκθεσης. Σε τελική ανάλυση, αυτό που έχει σημασία είναι η πολιτιστική συνεργασία και ο σεβασμός της πολιτιστικής κληρονομιάς» τονίζει η Χριστοφιλοπούλου.

«Σε μια εποχή αυξημένης πολιτιστικής συνείδησης και συστηματικών προσπαθειών για επαναπατρισμούς αντικειμένων, η σύσταση μιας κοινότητας ισότιμων εταίρων οι οποίοι είχαν τον ίδιο βαθμό συμμετοχής στη διαμόρφωση των αποτελεσμάτων του έργου, ήταν πρωταρχικό μέλημα» προσθέτει η καθηγήτρια του Κέιμπριτζ – με τους συνειρμούς για την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα να είναι αναπόφευκτοι…

Τα πουλιά της ναβιτσέλας

Ενα σπάνιο χάλκινο σκάφος από τη Σαρδηνία, κατασκευασμένο μεταξύ 1000 και 600 π.Χ. Το σχήμα του είναι ατρακτοειδές και οι πλευρές του έχουν δικτυωτό στηθαίο με κορυφές από ζεύγη πουλιών. Εμφανίζονται επίσης πτηνά στις τέσσερις πλευρικές του κολόνες, οι οποίες, μαζί με τον κεντρικό ιστό, πιθανώς αντιπροσωπεύουν στυλιζαρισμένες εκδοχές των σπουδαίων πύργων νουράγκε. Η πλώρη έχει διαμορφωθεί ως κεφαλή ταύρου. Η ναβιτσέλα κατασκευάστηκε με την τεχνική του χαμένου κεριού (cire perdue) και αποτελεί δείγμα ειδικής κατηγορίας αντικειμένων που απεικονίζουν σκηνές της καθημερινής ζωής στις κοινότητες της εποχής του χαλκού και του σιδήρου στη Σαρδηνία. Πολλά χάλκινα ειδώλια αναπαριστούν χαρακτήρες από τις κοινότητες του νουραγικού πολιτισμού (1800 – 500 π.Χ.).

Μινωική λάρνακα

Η λάρνακα – συχνά κατασκευασμένη από άργιλο – ήταν το δοχείο στο οποίο φυλάσσονταν τα οστά του νεκρού. Κατά τη νησιωτική παράδοση, που ξεκίνησε στην Κρήτη στα μινωικά χρόνια, το σώμα του νεκρού τοποθετούνταν λυγισμένο ώστε να μπορεί να χωρέσει. Η λάρνακα (κατασκευασμένη μεταξύ 2000 – 1800 π.Χ.) έχει το διακριτικό ανοικτό καφέ χρώμα του τοπικού πηλού της περιοχής της Παχειάς Αμμου στην Ανατολική Κρήτη. Το σχήμα της είναι χαρακτηριστικό της ύστερης προανακτορικής περιόδου.

Η μητέρα και το νεκρό παιδί

Προερχόμενο από το σημαντικό νουραγικό ιερό Σάντα Βιτόρια Σέρι της εποχής του σιδήρου, αυτό το χάλκινο σύμπλεγμα (1000 – 600 π.Χ.) εικονίζει μια γυναίκα καθισμένη σε σκαμνί που κρατά στην αγκαλιά της ένα γυμνό παιδί, πιθανότατα νεκρό. Η γυναίκα προσεύχεται με το δεξί της χέρι υψωμένο. Πρόκειται για μια μοναδική αναπαράσταση ενός ζεύγους που συμβολίζει την απώλεια και το πένθος, αλλά ταυτόχρονα υπενθυμίζει τη σημασία που είχε η οικογένεια ως κοινωνική ομάδα στις νουραγικές κοινότητες. Είτε αντιπροσωπεύουν ανθρώπινες μορφές, είτε ζώα ή αντικείμενα, τα νουραγικά χάλκινα ειδώλια αποτελούν δείγματα της ισχυρής παράδοσης της λατρείας των προγόνων που ήταν ευρέως διαδεδομένη στη Σαρδηνία.

Χάλκινο τάλαντο

Σε σχήμα τεντωμένου δέρματος βοδιού, το χάλκινο αυτό τάλαντο, βάρους 30 κιλών, έχει τέσσερις μυτερές γωνίες που λειτουργούν ως λαβές ώστε να διευκολύνεται η μεταφορά του στους ώμους αυτών που το μετακινούν. Βρέθηκε στη βασιλική έπαυλη της Αγίας Τριάδας στη Φαιστό και έχει κατασκευαστεί μεταξύ 1520 και 1450 π.Χ. Τα τάλαντα ήταν νομισματική μονάδα της εποχής του χαλκού με μέσο βάρος 26-33 κιλών και ήταν κοινώς αποδεκτά χωρίς ζύγιση. Διακινούνταν ευρέως στη Μεσόγειο, από την Κύπρο μέχρι την Ελλάδα και τη Σαρδηνία και χρησιμοποιούνταν, επίσης, ως πρώτη ύλη για την κατασκευή αγγείων, εργαλείων, όπλων και ειδωλίων.

Ρυτό θαλάσσιου ρυθμού

Αυτό το πανέμορφο ωοειδές σπονδικό αγγείο έχει πλούσια γραπτή διακόσμηση που μιμείται τον θαλάσσιο κόσμο: κοράλλια, ναυτίλοι, φύκια και ένα «δίχτυ» που ενδεχομένως αντιπροσωπεύει τον βυθό της θάλασσας. Βρέθηκε στην μινωική πόλη του Παλαικάστρου στην Ανατολική Κρήτη. Είναι δείγμα της ανακτορικής παράδοσης της υστερομινωικής περιόδου (περ. 1500-1450 π.Χ.).

Λεκάνη με ψηλό πόδι

Κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού, οι κοινότητες στην Κύπρο ανέπτυξαν προηγμένες δεξιότητες στην κεραμική και ιδίως στη λειτουργία του κεραμικού κλιβάνου. Τα αγγεία με τη στιλβωτή κόκκινη επιφάνεια, που συχνά έφεραν εγχάρακτη και ανάγλυφη διακόσμηση, ήταν η πιο διαδεδομένη τεχνική. Στη θέση Βουνούς, κοντά στο σύγχρονο χωριό Μπέλαπαϊς στην κεντρική βόρεια ακτή, δύο σημαντικά νεκροταφεία ανασκάφηκαν τη δεκαετία του 1930. Τάφοι με πολυάριθμους θαλάμους περιείχαν σύνθετα τελετουργικά αγγεία, όπως αυτή η ψηλή λεκάνη που έχει στο χείλος της δύο βουκράνια, ένα κεφάλι πουλιού και δύο μικρογραφίες κυπέλλων σχήματος τουλίπας. Δύο υποδοχές στο χείλος, που βρέθηκαν στη βάση του αγγείου, φέρουν τις μορφές ενός ελαφιού και ενός αγριόχοιρου.

Η Αφροδίτη της Σαλαμίνας

Η περίφημη αναδυομένη Αφροδίτη εικονιζόταν με τα χέρια της υψωμένα (τα οποία σήμερα έχουν χαθεί), κρατώντας βόστρυχους από τα βρεγμένα μαλλιά της, σαν να είχε μόλις αναδυθεί από τη θάλασσα. Βρέθηκε στην αρχαία πόλη της Σαλαμίνας στην Κύπρο όπου φιλοτεχνήθηκε μεταξύ 300 και 100 π.Χ. Αυτός ο τύπος αγάλματος είχε σημαντικό αντίκτυπο σε μεταγενέστερους καλλιτέχνες. Ο Σάντρο Μποτιτσέλι αποτύπωσε τον μύθο της γέννησης της Αφροδίτης στον διάσημο πίνακά του. Ενα παρόμοιο άγαλμα βρέθηκε το 1902 από αγρότη ενώ όργωνε το χωράφι του. Από τη δεκαετία του 1960, η εικόνα της Αφροδίτης συμβόλισε την τουριστική ανάπτυξη της Κύπρου.
Αρμα της Αγίας Ειρήνης

Μια τυχαία ανακάλυψη από τη Σουηδική Αρχαιολογική Αποστολή στην Κύπρο το 1929 οδήγησε στην ανασκαφή του ιερού της Αγίας Ειρήνης, στη βορειοδυτική ακτή του νησιού. Στο υπαίθριο ιερό βρέθηκαν περισσότερα από 2.000 πήλινα αναθηματικά ειδώλια που κατασκευάστηκαν μεταξύ της ύστερης εποχής του χαλκού (1650-1050 π.Χ.) και του τέλους του 6ου αιώνα π.Χ. Τα περισσότερα χρονολογούνται μεταξύ 625 π.Χ. και 500 π.Χ. και περιλαμβάνουν ανθρώπινες μορφές, σφίγγες, μινώταυρους, ιερείς με μάσκες και άρματα όπως το εικονιζόμενο.